پرسش اصلی این‌جاست که آیا چنین آثاری فراتر از فضای نمایشگاهی و کتابخانه‌ای، به ابزار واقعی تصمیم‌سازی و تحول در صنعت‌خودرو و روانکار کشور بدل خواهند شد یا همچنان در حد یک حرکت نمادین باقی می‌مانند؟

انتشار این کتاب که در تاریخ ۱۰ مهر ۱۴۰۴ در محل نمایشگاه دائمی سپانو متعلق به این شرکت رونمایی شد، فرصتی مغتنم را برای ارزیابی نقش دانش مکتوب در تحولات راهبردی صنعت روانکار و به‌طور خاص پیوند آن با صنعت خودروسازی کشور فراهم آورده است. این موضوع اهمیت ویژه‌ای برای تحلیل روزنامه‌نگارانه دارد؛ زیرا نه‌تنها تمایز کارکرد نظری این کتاب با فعالیت اجرایی صنعت روانکار ایران را نمایان می‌سازد، بلکه میزان تاثیرگذاری انتشار این‌گونه کتب را در جهت‌دادن به استانداردها، نوآوری و برنامه‌ریزی بلندمدت دو حوزه مذکور آشکار می‌کند.

انتخاب موضوع روانکاری به‌عنوان یکی از ارکان اساسی صنعت ماشین‌آلات و حمل‌ونقل و ارائه آن در قالب کتابی جامع و قابل اتکا، آن هم از جانب مدیری که خود سال‌ها در موقعیت کلیدی صنعت روانکار حضور داشته، به خودی خود توجه‌برانگیز است.

فرهاد امین‌ دهقان به‌عنوان مدیرعامل شرکت نفت سپاهان، بزرگ‌ترین تولیدکننده روغن‌پایه گروه I در خاورمیانه که گستره فعالیت و صادرات محصولاتش تا بازارهای اروپا، آسیا و آفریقا را دربر می‌گیرد، صاحب تجربه میدانی و دانش نظری در حوزه روانکارهاست.

ترکیبی از این دو وجه ـ یعنی علم و تجربه ـ زیربنای اصلی اثر او را شکل می‌دهد؛ او نه‌تنها با ساختار فنی، انواع و آزمون‌های روانکارها آشناست بلکه زنجیره‌تامین، چالش‌های صادراتی، الزامات استانداردسازی، ریسک‌پذیری نوآورانه و مطالعات موردی مسائل روز را نیز به‌درستی درک می‌کند.

از پالایشگاه تا دانشگاه

نقش آثار علمی ـ تخصصی در گذر از مرز دانشگاه تا کارخانه و بالعکس، نقطه‌ محوری بحث حاضر است. در بسیاری از صنایع پیشرفته جهان، تولید و به‌روزرسانی دانش کاربردی با مشارکت بازیگران کلیدی صنعت روانکار انجام می‌شود. تجربیات بین‌المللی به ویژه در اروپا، آمریکا و شرق آسیا نشان داده است که همکاری دانشگاه و صنعت، نه فقط در چارچوب پژوهش‌های بنیادین بلکه در نگارش استانداردها، خلق محصولات نوآورانه و تربیت نیروهای شایسته نقش دارد.

در ایران اما به گواه ادبیات انتقادی، هنوز پیوند منسجم بین پژوهش‌های دانشگاهی و نیازهای واقعی صنعت (بویژه در حوزه خودروسازی و روانکارها) شکل نگرفته است. دانشجویان مکانیک و شیمی در دانشگاه‌هایی همچون صنعتی شریف، امیرکبیر، علم و صنعت و تهران، فراوان با مباحث تئوریک روانکاری مواجه می‌شوند، اما فرصت بهره‌گیری از داده‌های عملی، آشنایی با خطوط تولید، شرکت در پروژه‌های مشترک یا حتی نگارش رساله کاربردی مطابق نیاز صنعت محدود است.

این گسست باعث بروز دو مشکل عمده شده است: از یک ‌سو بنگاه‌های صنعتی معمولا دستیابی به آخرین یافته‌های علمی را دشوار می‌یابند و از سوی دیگر بدنه آکادمیک کمتر به مشکلات روزمره تولید ورود می‌کند و به‌همین دلیل تحول مورد انتظار در استانداردسازی حوزه روانکار و خودروسازی با تاخیر رخ می‌دهد. کتاب‌های جامع و به‌روز (به شرط این‌که بیش از گردآوری اطلاعات پراکنده و بازنشر کلیشه‌ها باشند) می‌توانند نقش واسط و انگیزشی میان این دو حوزه ایفا کنند.

همان‌طور که مطالعه موردی همکاری دانشگاه آکسفورد و شرکت آسترازنکا در حوزه واکسن یا پروژه‌های مشترک دانشگاه‌های آلمان با خودروسازان در حوزه روانکاری نشان داده، انتشار منابع آموزشی و داده‌های فنی روزآمد می‌تواند به تدوین و بازنگری سرفصل‌های دانشگاهی، طراحی دوره‌های بین‌رشته‌ای، برگزاری کارگاه‌های تخصصی و تربیت نیروی کارآمد منجر شود؛ ضمن آنکه صنعتگران نیز از این هم‌افزایی بهره می‌برند و فعالیت R&D داخلی خود را هدفمندتر و سازمان‌یافته‌تر پیش می‌برند.

تلاش برای هماهنگ ماندن با استانداردها

ایجاد بستری برای توسعه و تحول استانداردهای صنعت روانکار ایران یکی از ماموریت‌های کلیدی آثاری از این دست است. همان‌طور که در مقررات ایران از دهه ۱۳۷۰ تا امروز هم با تکیه بر تجربیات موفق کشورهای صنعتی و هم تلاش برای بومی‌سازی استانداردها در قالب ابلاغیه‌های وزارت نفت، شرکت ملی پالایش و پخش و انجمن‌های تخصصی روانکار اتفاق افتاده، منابعی که بتوانند هم زبان صنعت و هم زبان پژوهشگران دانشگاهی را مشترک کنند بسیار نادر بوده‌اند.

ایران سالانه ده‌ها میلیون لیتر انواع روغن‌موتور و روغن‌پایه تولید و مصرف می‌کند و مطابق با استانداردهای IPS و استانداردهای بین‌المللی همچون API، ACEA و JASO بخش عمده محصولات برندهای مطرح (همچون سپاهان، ایرانول، بهران، پارس و...) را پوشش داده است. با این حال، فقدان پایگاه داده فارسی معتبر، تدوین مقررات صریح درخصوص افزودنی‌های سنتتیک، ضوابط زیست‌محیطی، روش‌های ارزیابی روغن‌های کارکرده و فاصله میان استانداردهای آزمون علمی و تست‌های میدانی کارخانجات مشکل‌ساز بوده است.

در چنین وضعیتی، کتاب‌هایی که بتوانند با مستندسازی الزامات فنی، تشریح فرآیند تست و تایید، معرفی شیوه‌های آنالیز طیفی و شیمیایی، مقایسه نمونه‌های داخلی و خارجی و به‌ویژه تاکید بر ضوابط سازگاری با مقررات اروپا و آمریکا، ابزاری برای ارتقا و بازخوانی استاندارد باشند، جایگاه متمایزی به‌دست می‌آورند.

از این منظر انتشار کتاب امین‌دهقان به‌طور بالقوه می‌تواند به‌مرجع فنی کمپانی‌های ایرانی برای رویارویی با چالش‌های افزایش سطح کیفیت محصول، دقت بیش‌تر در اخذ تاییدیه‌های صادراتی، تطبیق با مقررات سخت‌گیرانه هند، چین، ترکیه، امارات و حتی برخی کشورهای آفریقایی منجر شود. البته شرط اثربخشی نهایی آن، ادامه روند به‌روزرسانی محتوای کتاب، افزودن مثال‌های عملی و حفظ تعامل با بدنه دانشگاهی و آزمایشگاه‌های مرجع است.